2010-аад оны эхээр ах маань хөдөөнөөс ирэв ээ. Хотын ах дүүс айл айл дамжуулж дайлаад, ах бэргэн хоёрыг гэрээс гэрт хүргэж үйлчлээд, 10 хоног ёстой л  гараас гарт эрхлүүлэв. Ах бэргэн хоёр хотын эрээн мяраан, элдэв сонинд гайхан дуу алдах бүрт инээд хөөр дагаж, наргиан шуугиантай гоёхон ч соньхон ч байв. Зуны зунд очиж хөл дардаг энэ муу хоёртоо сайн сайхан бүхнээ үзүүлж гайхуулсан бид ч баяртай, Үдэлтийн зоог барихаар хөлтэйхэн цугларав. Хундаганы үг хэлэхээр боссон ах маань ёжтой инээмсэглээд “- миний дүү нар чинь яасан муухай газар амьдардаг юм бэ, гэртээ хариач” гэж билээ. Тэгээд л энэ үг сэтгэлд өргөс аятай шигдчихсэн.

Хөгжлийн тухай яриа бол газар орны тухай биш юм. Уг нь хүний хөгжлийн тухай юм. Улс орноо хөгжүүлье, түргэлье гэж байгаа энэ үед “хөгжиж чадсан” хэд нь хөдөө гарчихвал яахав гэсэн нэгэн бодол төрдөг. Социализм задрангуут жиинсээ углаж, үүргэвчээ үүрээд хотыг, хөгжлийг зорьсон хэд маань одоо ёстой үзэхийг үзэж, идэхийг идэж, эдлэхийг эдлэж үзсэн догь хүмүүс байгаа даа. Та нар “гэр гэртээ хариад” сурсан мэдсэнээ нутаг орондоо түгээвэл улсдаа хэрэгтэй олон ажлыг хийж чадна. Хөдөө сумдаар хот маягийн ах эгч нар соёлтой үйлчилгээ эрхэлж, шинэ сайныг нэвтрүүлээд,  чанартай үйлдвэрлэл явуулаад  эхэлбэл гоё уу.

Улсын хэмжээнд 55-59 насныхан 157 мянга гаруй, 60-64 насныхан 128 мянга, ингээд нийтдээ 285 066 хүн байгаа бөгөөд энэ тоо цаашид өснө гэдгийг Статистикийн улсын хорооны урьдчилсан таамаглал баталж байна. Арван жилийн дараа буюу 2034 онд дээрх бүлгийн насныхан 374 387 болно. /ҮСХ цахим хуудас/ Эдний дөнгөж 10 хувь нь болох зуу, зуун хүн сум бүрт очин суурьшаад, мэргэжлээрээ, эсвэл хоббигоороо 10 жил “жаргаж” ажиллахад л болно. Жаргаж ажиллана гэдэг нь ажиллаж хөдөлмөрлөх хүч, чадал хүрч байгаа үедээ өөрийгээ сорих, бодлын мухарт байдаг хүсэл сонирхлоо нээхийг хэллээ. Их биш ч тэтгэврийн хэдэд нэмэрлэх орлоготой, гэртээ уйдаж суухаар хүн олны дунд хөл хөгжөөнтэй, магадгүй хотын байраа хэрэгтэй нэгэнд нь түрээслүүлчихсэн чинь аялалд явахаар хэд гурван төгрөг болчихлоо гэсэн шиг ... Хоббигоо хүнд болоод өөртөө хэрэгтэй ажил болгоод хөдөө ажиллаж амьдарч буй хүмүүсийн түүх цөөнгүй.

Үндэсний урлагийн театраас тэтгэвэртээ гарсан  хоёр хөгжимчин  Завхан аймгийн төвийн нэгэн дунд сургуульд ятга, шанзны багш хийж байгаа, түүндээ сэтгэл дүүрэн байгаа талаар аяны хүмүүс хуучилж явсан. Дорнод аймгийн Баянтүмэн суманд суурьшин бага сургууль нээсэн Л.Лхагвасүрэн, түүний гэр бүлийн түүх бас гайхалтай.

Хөдөөгийн хөгжлийг дэмжих, хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгааг арилгах нь “хөгжлийн тухай онол” – ын нэг үндсэн бүрэлдэхүүн юм. Коммунизм байгуулахаар зорьж явахад яригдаж л байна. Одоо ч мөн ярьсаар байна. Угаасаа онол юм чинь. Үүнийг даган хөгжсөн ”хотжилт”, “төвлөрөл”, “шилжилт хөдөлгөөн” ... гээд олон нэршил тодорхойлолт бүхий бодлого төлөвлөлт боловсруулдаг институт, байгууллага, мэргэжилтэн бий. Мөн хөдөөгөөр дагнасан эрдэмтэн мэргэд, судлаач шинжээч мэргэжилтнүүд хөдөөг хөгжүүлэх талаар голлон ярьж, бодож тунгаан ажиллана. Онцлог нь энэ сүрхийчүүд бүгд хотод сууна, хөдөө рүү томилолтоор зочилно. Олуулаа ажиллаад, судлаад, хуралдаад он жилүүд яваад л байхад хөдөө хөгжихгүй, хотын төвлөрөл задрахгүй, асуудал нэмэгдээд, судлах хуралдах ярилцах нь дуусахгүй хэвээр, орон нутгийн бахархал - уугуул эрдэмтдийн тоо өссөөр, ой тэмдэглэх ном эмхтгэлд “сумын уугуул” гэж томоор бичигдэнэ.  

Хөдөөгөө хөгжүүлсэн улсын бодит жишээнээс сурвал сурахаар олон айлчлал, туршлага судлах аялал хийсэн.  БНХАУ хөдөөгийн тосгодыг шил толь болсон том том хот болгоод зогссонгүй, том хотод амьдрах соёлыг түгээхээр хөдөөгийн айлуудад шинэ маягийн “соёлын довтолгоо” эхлүүлэхээ зарлаж байна. Европын орнуудын сайхныг үзье гэвэл хөдөөрүү нь яв, жинхэнэ англи хүнийг хөдөөнөөс нь олно гэцгээдэг,  Щвейцариуд манайд хот байхгүй гээд цагаан тарлан үхрээ улс орныхоо таних нүүр царай болгоод явах, Голландууд тээрмийн сэнстэй хөх тэмдгээ энгэртээ наачихаад алтан зулт талбайгаа тойрон хот хоорондоо давхилдах, нэг хотод 300 мянган хүн амьдрахаар зохион байгуулагдсан гэцгээсэн. Дэлхийн шударга үнэний туг болсон Гааг хот бол манай нэг аймгийн төв шиг л хот. Аялж очоод гоёыг нь шагшдаг өндөр хөгжилтэй улс орнууд хөдөө орон нутгаа хөгжүүлдэг гэдгийг ёстой “би ч харлаа, чи ч үзлээ” шүү дээ гэх гээд дээрх жишээг авлаа.

Аймаг, сумын төврүү “хөгжил” илгээх бодлого барья. “Хөгжил” гэдэг нь нутаг орныхоо хөгжил дэвшилд санаа тавьдаг, мэдлэг туршлагаараа дэм болохыг хүсдэг, оролддог, эх оронч халуун сэтгэлтэнгүүдийг хэлж байгаа юм, тэднийг хөдөө ажиллаад үзээч гэж уриалж байна. 

Өнөөдөр бидний дунд хэн хамгийн эх оронч хүмүүжилтэй, ачааны хүндийг ажрахгүй үүрэх зоригтой байж болох вэ гэвэл “айлын том” нь буюу 60-80 онд төрөгсөд, “хэзээд бэлхэн” хүмүүжилтэй л дээ. Хэн хэзээ ч орлогоор тасрахгүй, улсын төсвөөс сар бүр их бага гэлтгүй дансанд нь мөнгө орж байна вэ гэвэл тэтгэврийнхэн, хүнээс гуйхгүй хар толгойгоо дөнгөвөл ч дөнгөнө. Мэдлэг туршлагаа ашиглаад нэмэлт орлого олчих хэрэгцээ хэнд байна вэ гэвэл мөн тэтгэвэрийнхэнд.

2022 оны Ажиллах хүчний судалгаанаас жишээ авахад боломжит ажиллах хүчний тооцоонд 55-64 насныхан 16,9 хувийг эзэлж байна. Энэ насныхан тэтгэврийн мөнгөө халааслаад сум орон нутагт ирэхэд бараа эргэлт, хөдөөгийн мөнгөн урсгалд хурдтай хөдөлгөөн нэмэх нь гарцаагүй. Орон нутагт салбар салбарын туршлагатай мэргэжилтнүүд ажиллаад эхэлбэл “хөдөөг мэдлэгжүүлэх, чадваржуулах” ажиллагаа бодитоор хэрэгжиж эхэлнэ. Хөдөө байх аав ээж, эмээ өвөөгөө зориод ирэхээр бидний багад байсан “хүүхдийн гэдэс цайлгана” гэдэг бичигдээгүй хөтөлбөр хэрэгжээд эхэлнэ гээд сайныг нь олж харахаар хичээвэл болно. 70, 80-аад оны амар тайван хөдөөг дурсамжаас дуудан ирүүлэх үү?

Солонгос сериалыг суманд үзэж болно. Эх дэлхийн анирыг интернэтээр авч болно. Сардаа нэг уулзах сайн нөхдаа саруул хөдөөдөө урьж болно. Цэнгээнт бүжгийн танхим, цэнгэлдэх хүрээлэнгийн бөх, цээл хоолойтны тоглолт, зөөлөн буйдан, кофе цай, гадаад аялал, ганган хувцас, аудио видео дуудлага, радио телевиз бүгдийг байлгаж болно.

Энд харин түгжрэл л байхгүй. “Сайхан хотоо Сэгс цагаан богд”-оор солих уу, “Алсын анирхан уулс дундаа агаарын сайхан нь хөдөө л байна даа”.

Р. ОЮУНБИЛЭГ